Her hareketli çocuk, hiperaktif değildir

Her hareketli çocuk, hiperaktif değildir

ADANA (İLKHABER)-Çocuklardaki hareketlilik ya da yaramazlık genellikle hiperaktiviteyle karıştırılabiliyor. Oysa her hareketli çocuk hiperaktif değildir. Peki, hangi durumlarda ya da belirtilerde çocuğunuzun hiperaktif olduğuna emin olmalısınız ve bir uzmana başvurmalısınız. İşte bu soruların yanıtlarını Uzman Klinik Psikolog Sibel Dağlıkan’dan aldık.

RÖPORTAJ: MURAT YILDIRIM

Hiperaktivite nasıl tanımlanabilir?

Hiperaktivite çocukta kendi yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan şekilde aşırı hareketlilik durumu olarak tanımlanabilir. Hiperaktivite okul çağı çocuklarının yüzde 10'unda görülür. Erkek çocuklarda kız çocuklarına oranla daha sık ortaya çıkar. Hiperaktivite her zaman bir problem göstergesi değildir. Erken çocukluk döneminde normal bir bulgu olarak da gözlemlenebilir.

Hiperaktivite çocuğu nasıl etkiler?

Hiperaktivite; çocuğun aile içi ve akran ilişkilerini bozan, sınıfa ve okula uyumunu zorlaştıran ve öğrenmesini ve okul başarısını olumsuz etkileyen bir davranış sorunudur. Hiperaktif çocuklar olması gerekenden daha fazla hareket ederler. Hareketlerini kontrol etmekte zorlanırlar. Düşünmeden ve sonuçlarını muhakeme etmeden hareket ederler ve ilgilerini çekmeyen veya sıkıcı konularda dikkatlerini uzun süre yoğunlaştırmazlar. Hiperaktif çocuklar genellikle davranışlarının ve problemlerinin farkındadırlar ancak ellerinden bir şey gelmez. Ailenin çocuğun durumunu bilmesi önemlidir ve çocuğuna anlayışla, sabırla ve sevgiyle destek vermeleri gerekir. Aile hiperaktivitenin getirdiği problemleri aşabilmek için uzmanlardan yardım almalıdır.

Her hareketli çocuk hiperaktif midir?

Hiperaktivitenin ilk bulguları çok erken yaşlarda ortaya çıkabilir. Unutulmamalıdır ki erken çocukluk döneminde gelişim döneminin normal bir özelliği olarak çocuklar çok hareketli olabilirler. Ancak erken çocukluk dönemi normal gelişimine bağlı hareketlilik ileri yaşlarda azalır ve çocuk gereken yerlerde hareketlerini kontrol edebilmeyi öğrenir. Bu nedenle hiperaktivite tanısı genelikle çocuk ilkokula başladıktan sonra konulur. Okul ortamının kurallı, kalabalık ve organize olmasına bağlı olarak hiperaktivite bulguları daha belirgin bir şekilde ortaya çıkar ve hiperaktivite çevredekilere daha fazla rahatsızlık verir. Tanısal değerlendirme doktorunuzun ayrıntılı bir sağlık öyküsü almasıyla başlar. Daha sonra doktorunuz öyküye ek olarak öğretmenlerinden çocuğunuzun sınıf içindeki ve dışındaki durumuyla ilgili ayrıntılı bir bilgi isteyebilir. Doktorunuz benzer şikayetlere neden olabilecek diğer tıbbi durumları tespit edebilmek için fizik muayene edebilir. Hiperaktivite tanısı klinik bir tanı olup tanı koyabilmek için özel bir test yoktur. Ancak bazı testler tanı koymada klinik bulguları destekleyerek yardımcı olabilmektedir. Hiperaktivite tanısı koyabilmek için birden fazla görüşme gerekebilir. Tanı sürecinde aile sabırlı olmalı ve çocuğuna duygusal anlamda destek olmalıdır.

Hiperaktivite bulguları nelerdir?

- Eller ayaklar kıpır kıpırdır, oturduğu yerde rahat duramazlar 
- Sık sık yerinden kalkma ihtiyacı hissederler ve devamlı hareket halinde olabilirler 
- Yerinde duramazlar 
- Sessizlik ve sıkı kurallar gerektiren oyunlarda zorlanırlar 
- Sırasında beklemekte zorlanırlar 
- Uygun olmayan ortamlarda koşar tırmanır yuvarlanırlar 
- Oturması gerektiği halde oturamazlar 
- Çok konuşurlar 
- Çoğu zaman soruları soruların tamamlanması beklemeden cevabını verirler 
- Olaylara veya konulara müdehale edip yarıda keserler

Hiperaktivitenin nedenleri nelerdir?

Hiperaktivitenin nedenleri tam olarak anlaşılamamıştır. Bazı araştırmalarda elde edilen sonuçlara göre hiperaktif çocukların dikkati yoğunlaştırma ve sürdürebilme, karar verebilme, hareketlerini kontrol edebilme ile ilgili beyin bölümlerindeki mesaj alışverişini sağlayan maddelerde bir sorun olduğu gösterilmiştir. Hiperaktivitesi olan anne ve/veya babanın çocuklarında hiperaktivitenin daha sık gözlenmesi hiperaktivitenin genetik geçişli olabileceğini düşündürmektedir. Gebelikte annenin alkol,sigara ve madde kullanması, kötü beslenmesi, kurşun gibi kimyasallara maruz kalması, çoğul gebelik, doğum sırasındaki komplikasyonlar, düşük doğum ağırlığı, erken doğum, merkezi sinir sistemi enfeksiyonları, demir eksikliği gibi bazı çevresel faktörlerin de hiperaktivitenin nedenleri olabileceği iddia edilmektedir.

Hiperaktivitenin tedavisi var mıdır?

- Hiperaktivite tedavi edilmediğinde çocuğun akademik başarısı düşüren, okul ve sınıfa uyumunu bozan, akran ilişkilerini olumsuz etkileyen ve sosyal ilişkilerini kötüleştiren bir durumdur. Genellikle hiperaktivite tedavi ile olumsuz sonuçları düzeltilebilen bir bozukluktur.

İlaç tedavileri etkili midir?

Biyolojik temelli bir bozukluk olması nedeniyle hiperaktivite tedavisinin merkezinde ilaç tedavileri bulunmaktadır. Tedavide kullanılan ilaçlar beyinde işlevi bozuk olan alanları uyararak çocuğun hiperaktivitesinin azalmasına ve dikkatini daha uzun süreler belirli bir konuda yoğunlaştırmasına neden olurlar. Bu ilaçlar uyuşturucu madde değillerdir ve bağımlılık yapmazlar! Ancak iştah kaybı, uykusuzluk, baş ağrısı, bulantı benzeri yan etkileri yapabiliyor olsalar da genellikle davranışçı öneriler ve düzenlemelerle bu etkiler kontrol altına alınabilir. Metilfenidat, atomoksetin, klonidin, tradon, imipramin kullanılan bazı ilaçlardır. En sık metilfenidat tercih edilmektedir.

Psikoeğitim ve davranış düzenleyici yaklaşımlar nelerdir?

İlaç tedavisi hiperaktivite tedavisinde çok önemli bir yerde bulunsa da tek başına ilaç tedavileri doğru davranışı sağlayamamakta, motivasyonu artırmamakta, kişiye duygularını kontrol etmeyi öğretmemektedir. Anne ve babanın çocuğa yaklaşımı konusunda eğitimi, öğretmenlerinin ve okuldaki danışman psikologların bilgili yaklaşımı, çocuğa hareketlerini kontrol etme ve duygularını ifade etme becerilerinin kazandırılması çocuğun ilaç tedavileri ile beraber sağladığı kazanımların uzun vadeli olabilmesi için gereklidir. Bu nedenle ilaç tedavisine ek olarak ailenin psikoeğitimi, öğretmeninin hiperaktivite hakkında doğru bilgilendirilmesi, varsa hiperaktiviteye eşlik eden kaygı bozuklukları, depresyon, özgül öğrenme güçlüğü, davranış bozukluklarının psikoterapisi tedavi sürecini olumlu etkilemektedir.

Çocuğa evde yaklaşım nasıl olmalıdır?

Hipraktif çocuklar genellikle evde televizyon, bilgisayar ya da konsol oyunları ile ilgilenirken hiperaktif değillerdir. Çünkü dış uyaranlar dikkatlerini toplar ve bu pasif durumda hiperaktivite gözlemlenmez. Bu durum aile için yanıltıcı olabilir ve tanıyı kabullenmekte zorluk yaratabilir. Ancak çocuğun ders çalışma, kitap okuma, yazı yazma gibi aktif olarak dikkatini toplaması ve hareketlerini kontrol etmesi gereken durumlarda hiperaktivitesi ortaya çıkar. Hiperaktif çocuğu olan anne ve babalar öncelikle sabırlı ve hoşgörülü olmalıdır. Unutmamaları gerekir ki biyolojik bir hastalıkla mücadele etmektedirler. Çocuklarının bilerek ortaya çıkardıkları bir problem değildir. Çok konuşup nasihat vermek yerine çocuklarına davranışsal tutumlar ile hatalarını göstermeleri daha önemlidir. Çocuklarının olumlu davranışlarının ardından olumlu pekiştireçler (ödül), olumsuz davranışlardan sonra olumsuz pekiştireçler (ceza ya da bedel ödeme) verilmelidir. Sık sık geri bildirim yapmak, çocuklarının yaptıkları hakkındaki farkındalığını artıracaktır. Sürekli olumsuzluklar, yapamadıkları ve cezalara odaklanmak yerine olumlu davranışlara odaklanılmalıdır. Günlük işlerinin içeren bir program yapılmalı ve önemli konularda kurallar konulmalıdır. Bunlar yazılı hale getirilerek çocuğunda görebileceği bir yere asılmalıdır. Hiperaktif davranışlar aileyi rahatsız ederse kayıtsız kalmak, ilgilenmemek ya da dikkatini başka bir uyaranla başka yöne çekmek gibi yöntemler kullanılabilir. Tekme atmak, çevreye ve kendine zarar vermek gibi bir davranışta çocuğa müdehale ederek engel olmak gerekebilir. Onu sakinleşinceye kadar yalnız bırakmak ve sakinleştikten sonra konuşmak ve davranışlarını anlatmak gerekebilir.

Okulda yaklaşım nasıl olmalıdır?

Okul kuralları ve sınıf yapısı nedeniyle hiperaktif çocuklar okulda zorlanabilirler. Bu nedenle aile ve öğretmeninin iş birliği içinde olması önemlidir. Öğretmenlerine hiperaktivite hakkında verilecek olan psikoeğitim, öğretmenlerin bozukluğu tanımasını, hiperaktivitesi olan çocuğa yaklaşımını ve yardımını olumlu etkileyecektir. Hiperaktif çocuklar kalabalık sınıf ortamında dikkatleri hızlı bir şekilde dağılacağından çabuk sıkılabilirler. Öğrenme problemleri olmamalarına rağmen dikkat problemleri ve hareketlerini kontrol edememeleri nedeniyle zamanla akranlarına oranla daha kötü akademik başarı gösterebilirler. Özel bir öğretmenle derslerinin desteklenmesi hiperaktif çocukların motivasyonunu artırabilmesi nedeniyle genellikle olumlu sonuçlar vermektedir. Eşlik eden özgül öğrenme bozukluğunun varlığında bu konuda uzmanlaşmış eğitim uzmanlarıyla işbirliği önemlidir. Kesin kuralları olan sınıf düzeni geliştirilmeli ve çocuklara o gün neler yapılacağının anlatılmalıdır. Çocuk sınıf içinde ön sıralarda, öğretmene yakın, pencereden uzak bir yerde oturtulmalıdır. Kendi başına yapabileceği ödevleri için dikkat dağıtıcı uyaranlar azaltılarak tek başına yapması teşvik edilmelidir. Molalara diğer çocuklardan daha fazla ihtiyacı olduğu göz önünde bulundurulmalı ve ders çalışırken molalar verilmelidir. Oyun saatleri azaltılması ve teneffüs iptallerinden kaçınılmalıdır. Günlük ders programında müzik, resim, beden eğitimi gibi dersler daha çok dikkat gerektiren matematik türkçe gibi derslerin arasına konulmalıdır. Uzun sürebilecek ödevleri parçalara ayırmak çocuğun tamamlama duygusunu hissetmesine sebep olacak ve motivasyonunu artıracaktır. Çocuktan her zaman aynı performans beklenmemeli ve çocuğun çabaları her zaman mükemmel olmasa da desteklenmelidir. Ders sırasında yalnızca çocuğun anlayacağı bir uyarı vermek, onu utandırmadan dikkatini anlatılana vermesini sağlayacaktır. Mümkünse derste işlenenler ve ödevler yazılı halde verilmelidir.

Hiperaktif çocuk büyüdüğünde ne olur?

'Hiperaktivite büyüdüğünde kendiliğinden geçer' düşüncesi yanlış bir bilgidir. Tedavi ile birlikte hiperaktivite, çocuk büyüdüğünde daha az probleme neden olmaktadır. Bunu nedeni hiperaktivitenin şiddetinin zamanla azalıyor olması, çocukluk döneminden itibaren akran baskısıyla beraber çocuğun hareketlerini kontrol edebilmeyi öğrenebilmesi, hiperaktivite nedeniyle karşılaşılan problemlerin çözümünü öğrenebilmesi gösterilebilir. Tedavi edilen çocukların hiperaktivitesemptomları ileride genellikle iyi ya da idare edilebilir durumda olacaktır. Tedavi edilmeyen çocuklar zamanla davranış bozuklukları, karşı olma karşı gelme bozuklukları, kişilik sorunları, madde kötüye kullanımı ve madde bağımlılığı açısından risk taşımaktadırlar.